Untitled Document

An Galar Dubh

Fadó, Fadó in Éirinn, bhí baile darbh ainm Baile Cnónna. Ba mise an gearrthóir adhmaid. Gach lá chuaigh mé go amach sa choill. Tá bean chéile agam agus cúigear páistí. Chónaigh me i dteach óllmhór. Tá mé an-cháiliúil. Tá m’ainm ar eolas ag gach duine sa tír. Beidh m’ainm acu. Tá alán airgid agam. Táim in ann ceol a sheinm agus ba iad ceoltóirí mo thuistí.

Lá amháin bhí seachadadh mór de adhmaid i dTurlach. Chuaigh mé ar mo chairt lán le hadhmad. Nuair a chonaic mé na daoine a sheachadadh bhí a theach ollmhór. Tiarna talún a bhí ann. Bhí sé an-drochbéasúil liom.
Ar mo bhealach abhaile chuaigh mé isteach go Caisléan an Bharraigh. Bhí an áit dudh le daoine. Bhí an tsraid dudh le daoine ag ardú na mhálaí bia on gcairt agus ag rith leo. Chonaic mé m`chara Mícháel Mac Niocláis. Bhí sétar eis bia a cheannach le haghaidh a theaghlach. “Dia duit, a Mhichíl.” “Haigh a Jack, an bhfuair tú an galar dubh ar do phrataí ?’arsa Micheál. “Ní bhfuair, agus an raibh do dhreartháir, Rían, ceart go leor tar éis an troid,”arsa Jack. “Ó caithfidh mé dul go dtí mo chlann,’ a dúirt Mícheál. "Slán".

Léim me sa chairt agus ar ais liom. Nuair a bhí mé ag teacht go Baile Cnónna, chonaic mé cairt le corpáin. Ní fhaca me dada riamh níos measa i mo shaol. Osclaím an doras agus isteach liom sa bhaile Bhí mo dhinnéar fágtha ar an mbord. Bhí sé go hálainn. Suas na staighre liom agus sa leaba.

Fadó Fadó in Éirinn, bhí an Gorta Dubh ann. Bhí mise 12 ag an am. Tá cúigear i mo chlann. Tá mo Dhaidí, mo Mhamaí agus mo bheirt dearthaireacha, Liam agus Éamonn ann. Oirbíonn m’athair mar feirmeoir agus d’fhan mo mhaim abhaile le liomsa agus le mo dheartháireacha. Is é Liam an páiste is sine agus is é Éamonn an páiste is óige.
Níl ár dteach mór, Tá feirm in ár ngairdin le prátaí cairéid, eorna agus cruithneacht. Ní ithimid na cairéid nó eorna mar díolann mo dhaid iad.

Lá amháin bhí mise agus mo mhaim ag bácáil agus chuaigh mo dhaid agus mo deartháireacha chun na prátaí a phiocadh. Go tobann chualamar béiceadh ‘TÁ SÉ AGAINN A BHRÍD’ arsa mo dhaid go crosta. Rith mo mhaim amach. Lean mise í. Bhí an dúchan ar na prátaí. Seachtain nó dhó ní raibh ach prátea amháin in aghaidh an duine.

Bhí mise agus Liam taobh le amuigh agus chualamar mo mhaim ag caint le mo dhaid ‘Níl go leor airgid againn’ ach a Bhríd’ ‘NÍL! Táim chun mo chulaith a dhíol’ ‘NÍ AN CEANN SIN’ ‘Sea an.......an gúna bainise sin’ arsa mo mhaim go brónach
Chuaigh mo mhaim go dtí an baile. Tháinig sí ar ais le cúig phingin.

10Ú NOLLAG
Bhí muid ag teach aris ó scoil agus chualamar mo mhaim ag SCREADAÍL.....‘NÍL HEA NÍ FÉIDIR LINN DUL ANN’ ‘Tá brón orm a bríd’ Choinaiceamar fear ag siúl síos go dtí ár ndoras. Chaeng sé. ‘An bhfuil tusa Pádraig Ó Dálaigh ??’ ‘Tá’ a dúirt mo dhaid le brónach san gutha. An bhuil tú réidh ? D’feach mo dhaid timpeall le haigh an uair dearnach …… tá thosigh mo mhaim ag caoinadh aris .
Shiúúl mo mhaim agus dhaid amach as an teach , bhí mhaim fós ag caoinadh..... ‘Mary cén fáth an bhfuil mhaimí ag caoineadh???’ arsa Éamonn. ‘Um tá maim brónach’ arsa mise.
‘Cén fáth a bhfuil sí brónach?’ ‘NÍL A FHIOS AGAM’ a screadaíl mé go crosta. Rith Éamonn go brónach ag caoineadh. ‘EAMONN TAR ARIS’ arsa mise {roimh cúig nóimead, bhí Eamonn cairdiúil liomsa arís}. Chonaic ma daoine ag an mbóthar ag siúl síos ag dtí ár dteach. Ansin dúirt mo mhaim agus dhaid ‘abair slán go dtí an teach’ ‘SLÁN?’ a dúramar go léir. Thosaíomar ag siúl leis an slua. Shiúlamar go dtí “Teachn na hOibre”

Bhí mé féin agus mo mhaim scartha ó m’athair agus mo dheartháir. Gach lá ag meán lae bhuaileamar le chéile sa halla mór agus cluiche cártaí a imirt leis an bpacáiste cártaí a choinnigh m’athair ina phóca cúil.

Is mise Mary Ní Dhálaigh agus is é sin mo scéal !!!

Fadó fadó in Éirinn, roimh thart ar 1847, bhí an galar dubh ag dul timpeall ag scriosadh barraí prátaí timpeall na tíre. Bhí mise ocht mbliana d’aois ag an am agus bhí mo dheartháir ag teacht ar seacht mbliana d’aois. Bhí mo dhaid imithe chun bóithre a dhéanamh. Ní fhacamar é ar feadh na míonna. Tá Mamaí i gcónaí ag díol éadaí ar na sráideanna chun airgead agus bia a fháil. Uair amháin, bhí mise agus mo chara, Sorcha, ag rith timpeall agus chonaiceamar fear ag luí sna sceacha. Bhéic Sorcha os ard agus rith sí abhaile. Níl Sorcha anseo anois. Chuaigh sí ar bád go dtí Meiriceá an mhí seo chaite. Bhí mé brónach ag an dtús ach níl mé anois. Uaireanta, bíonn ar mise agus ar mo dheartháir, Peadair, an mhóin a bhailiú le haghaidh an tine. Tá carn mór de mhóin in aice an tí, taobh amuigh.

Oíche amháin, tháinig mise agus Peadair suas le plean, chun dul ar chairt go dtí an Bhreatain agus go mbeimis inár gcónaí ansin. An lá dar gcionn, dúramar ar bplean lenár mam. Dúirt sí nach mbeidh sí ag teacht mar bhí sí ro-thinn. Bhí sin fíor. Ar feadh seachtaine anuas bhí sí ag mothú uafásach. Chonaiceamar cairt Briotánach sa bhaile. Léimeamar isteach agus d’fhanamar ar feadh beagnach lá agus ansin thosaigh an chairt ag bogadh. Bhí bia agus deoch sa chairt, bhíomar ceart go leor. Thóg sé lá nó dhó go dtí gur shroicheamar an Bhreatain.
Thángamar amach as an chairt. “Bonjour” arsa fear in aice linn. “Ní hé seo an Bhreatain!” arsa Peadair. “Seo an Fhrainc!”

Cúpla bliain níos déanaí, nuair a bhí mé naoi mbliana déag d’aois, chuaigh mé ar ais go dtí Éire. Bhí Mamaí fós ann! Bhí sí an-sásta mé a fheiceáil. Trí lá níos déanaí, tháinig Peadair go dtí Éire. Dúirt Mamaí go bhfuair Daidí bás tar éis trí mhí ag obair ar an mbóthar. Bhíomar ar ais le chéile agus sin an rud is tábhachtaí.

Emma

Thosaigh sé ar fad i gCaisléan Ballynew….Ní raibh mé ach dhá bhliain déag d’aois nuair a thosaigh an gorta. Bhí sé scanrúil uaireanta, go háirithe an lá nuair a bhí mé ag teacht abhaile ón scoil le mo bheirt deartháireacha, Pádraig agus Micheál agus mo dheirfiúr bheag Katie, nuair a chonaiceamar scamall deataigh ag teacht ó Chaisléan Ballynew.

Go tobann chonaic mé mo Mhamaí agus mo Dhaidí ag rith in ár dtreo. “Cad a tharla, agus cá bhfuil gach duine ag dul?” “Is fada an scéal le hinsint i gceart an nóiméad seo. ach is féidir liom é seo a rá: Caithfimid imeacht…anois!” Bhreathnaíomar go léir ar na coillte agus ritheamar isteach.

Bhíomar go léir fós ag rith, go dtí gur stop Mamaí. “Beidh sé seo fada go leor anois.” Chas mé go dtí Katie. Bhí sí chun rud éigin a rá, ach stop sí. D’fhéach mé ar mo Mhamaí agus dúirt mé “Cén fáth a bhfuil muid ag rith ó ár mbaile féin?” “Níl aon bhaile an sin níos mó.” Bhí deora ina súile. “Caithfimid dul áit eile mar tá na saighdiúirí ansin agus tá said ag iarraidh muid a bheith i dteach na mbocht.” “Mar gach duine eile….” Arsa Pádraig. “Tá sé ceart go leor, mar táimid anseo agus nílimid istigh i dteach na mbocht.”

Táimid fós anseo sa choill le teach beag tuí.
Seo ár dteach le haghaidh tamaill.

Lá fuar Earraigh a bhí ann i gCaisleán an Bharraigh. Bhí rud éigin cearr le na prátaí. Thosaigh sé go léir ar maidin. Bhí sé a seacht a chloig agus bhí Mam agus Dad amuigh sa ghairdín ag piocadh na bprátaí. “Mo phrátaí!” a scread Dad. “Céard a tharla dóibh?” arsa Mam. “Féach. Is é an galar dubh atá ann!” Chuaigh Mam agus Dad isteach isteach sa teach. Bhí na páistí ag suí ag an mbord sa chistin bheag a bhí acu. “Tá an barr prátaí millte!” a dúirt Mam. “Níl aon bia againn, ach na ceithre prátaí ón mbarr eile.” “Ach b’fhéidir go bhfuil prátaí ag feirmeoir eile.” arsa Eddy. “Má tá galar dubh againn beidh galar dubh gach duine eile.”

Chuaigh na páistí ar scoil ag a leath uair tar éis a naoi. Bhí ocras an domhain orthu mar ní raibh bricfeasta acu agus ní bheidís ag fáil lóin ach an oiread. Bhí comharsa James, Eddy agus Lily ag rá go raibh an dúchan acu freisin. Nuair a tháinig na páistí abhaile ón scoil, ní raibh Mam sa teach, ach bhí Dad sa chistin ag féachaint amach an fhuinneog. Cá bhfuil Mam? A dúirt na páistí. Níor tháinig sí ar ais ón tsráidbhaile ar maidin. “Tá brón orm a pháistí,” a dúirt Dad. “Táim ag dul síos chuig an sráidbhaile chun cinnte a dhéanamh go bhfuil sí ceart go leor. Slán!” Bhí sé ag an ngeata. Ach ní fhaca siad a nDaid riamh arís.

“Céard a dhéanfaimid James?” a dúirt Eddy. Bhi sé trí uair ó shin a d fhág Dad. Tá sé dorcha anois! Rachaimid a chodladh agus ansin amárach beimid muid in ann ceist a chuir ar na feirmeoirí eile an bhfaca siad aon rud aisteach. Anois táimid chun práta amháin a ghearradh ina tríú arsa James. Beidh píosa amháin ag gach duine.
An lá dar gcionn, bhí Mamaí sa chistin ag fanacht do na páistí. Tá Daidí síos sa sráidbhaile! arsa na páistí go feargach léi. Ach ansin chonaic siad go raibh Mam ag caoineadh. Tá Dad marbh. Céard! Sea, bhí sé scaoilte le gunna. Tá saighdiúirí síos sa sráidbhaile. Faoin am seo bhí James, Eddy agus Lily ag caoineadh, ach bhí an méid ceisteanna acu. Cá bhfuil a corp? arsa James. Beidh sé i bpoll sa talamh faoin am seo le na corpanna eile, tá na saighdiúirí ag marú daoine gach nóiméad. Tá an dúchan ag gach barr prátaí sa tír. Ta mála agam anseo le bia ann. Cén fáth? arsa Lilly. Ní féidir linn fanacht anseo tá na saighdiúirí ag dul timpeall ag chur tí trí thine! Bhí ciúnas. Cá rachaimid? arsa Eddy. Beimid ag dul chuig teach Uncail James i nGaillimh. Tá teach ollmhór aige. Beimid in ann fanacht ansin ar feadh cúpla mí.

Cúpla nóiméad ina dhiaidh sin, d'fhág siad an teach don am deireanach. Dúirt Lilly go raibh sí ag iarraidh dialann a scríobh faoin lá ag siúl go Gaillimh.
An Mháirt
Bhíomar ag iarraidh siúl tríd Breacmhaigh ach bhí line saighdiúirí le gunnaí. Bhí orainn a bheith ag snámh tríd an abhainn bhí muid fliuch báite agus bhí sé fuar. Ag deireadh an lá d’ith muid píosa beag práta. Táimid go léir an-bhrónach faoin bealach a fuair dad bás.

An Chéadaoin
Táimid go léir an-tuirseach, bhí orainn siúl go Tuam. Bhí beagáinín aráin againn innú agus táimid ag dul inár gcodladh ag taobh tí. Táim buartha faoi James níl sé ag caint linn.

"Céard atá muid ag déanamh anseo?" arsa James. Tá brón orm a pháistí. Níl muid ag dul go teach Uncail James. Tá muid ag dul go Meiriceá. Níl, ní féidir linn. Tá cairde agus clann againn anseo in Éirinn. Tá a fhios agam ach beidh muid marbh. Níl sé sabháilte anseo. Beidh me ag teacht libh, beidh saol níos fear againn i Meiriceá.
Ar an mbád bhí daoine ó Dhún na nGall, Gaillimh, Baile Átha Cliath, Maigh Eo agus Corcaigh. Is bád an-mhór é, arsa Eddy. Ar aghaidh linn arsa Mam. Bhí buachaill beag ag bun an bháid ag caitheamh corpanna san uisce. Tá eagla orainn, arsa Lilly. Beimid ceart go leor i Meiriceá, arsa Mam.

Dhá bhliain ina dhiaidh sin tá James cuig bhliain déag d’aois, tá Lily deich mbliana d’aois agus tá Eddy ocht mbliana d’aois. Tá teach beag acu i Meiriceá. Fuair Mam bás ar an mbád. bhí an galar aici. Anois bhí ar na paistí an bia féin a fháil. Ní théann siad ar scoil ach bíonn siad ag obair i monarcha chun airgead a fháil. Nuair a thagann lá nua tagann dúshlán nua leis do na páistí.

Dia Duit, is mise Elizabeth Brown ach glaonn gach duine Eliza orm. D’fhás mé aníos i Sasana i scoil chónaithe an-dian ar feadh an chéad ocht mbliana déag de mo shaol. Bhí sé uafásach. Tháinig mé ó theaghlach an-saibhir. Bhí gach rud agam, ach mo mháthair agus m’athair. Ní cheadaíodh an scoil chónaithe cuairteanna ach ag na laethana saoire. Uaireanta níor tháinig Mamaí nó Daidí, fiú ar cheann de na trí lá a bhí le feiceáil acu dom as trí-chéad, seasca-cúíg lá. Shíl sé rud amhain dom, gur cheart e go bhfuil duine éigin ag gach páiste chun labhairt le, duine nach raibh agam. Mar sin shocraigh mé ina bheith i mo mhúinteoir. Dá bharr sin, chuaigh me go dtí Contae Mhaigh Eo i 1845…

1845 – Maigh Eo
Ba é mo chéad lá ag múineadh i Maigh Eo agus ba é la nach ndéanfaidh mé dearmad ar go deo! Maidin Dé Luain a bhí an agus bhí mé díreach ar tí an rang a thosú nuair a tháinig buachaill darbh ainm Pádraig. Rith isteach sa seomra ranga. Bhí sé déanach. Bhí mé ar tí ceist a chur air cén fáth a raibh sé déanach sular chuir sé isteach orm ag béicíl: ‘Na prátaí! Na prátaí! Tá siad go léir imithe ó ghalar dubh iontu mar sin atá! Cad ar domhain a íosfaimid anois!? Dúirt m’athair liom go scaipfeadh sé ar fud na tíre i gceann tamaill muna bhfuil sé ann cheana féin.’ Bhí ionadh agus faitíos ar aghaidh gach duine. Bhí sé ionann dá mbeadh scamall dorchadais tuillte ag an tseomra. ‘Gach duine éistigí le bhur dtoil, beidh gach rud ceart go leor. (Bhí a fhios agam nach raibh sé ach bhí orm dóchas a thabhairt dóibh). Gach duine! Abhaile libh anois! Inis do do thuismitheoirí agus cabhraigí leo! Cuidigh leo an méid is is féidir. Níl a fhios agam cathain a thiocfaidh deireadh le seo, níl a fhios agam fiú cad é! Ach má tá Pádraig ceart, níl sé go maith. Bhí a fhios agam go raibh mé ceart go leor, seoladh airgead chugam gach seachtain ó mo ghaolta. Bhí go leor agam, ach cad faoi ghach duine eile?

Sé mhí ina dhiaidh sin, tá gach duine a bhfuil aithne air agus na páistí go léir a mhúin mé ar ocras, go leor acu marbh cheana féin leis an ocras nó an fiabhras. Daoine a chaitear amach ar na bóithre as gan a gcíos a íoc, cuirtear i bpriosún é. Bhí athaireacha ag déanamh iarrachta beagán arbhair a fháil chun a gcuid leanaí atá ag fáil bháis a shábháil. Bhí sé cosúil le tromluí nár dhúisigh tú riamh as.

-Bliain ina Dhiaidh Sin-
Bhí an cailín seo ann a bhíodh á múineadh agam. Emma, cailín álainn. Caitheadh a teaghlach amach ar na sráideanna agus chuaigh a hathair ag dul ag obair ar na bóithre. Obair an-chrua bhí ann. Sheol a hathair airgead abhaile gach seachtain ach ní leor é ar cor a bith. Go tobann, tar éis cúpla mí, stop an t-airgead ag teacht. Bhí Emma sean go leor chun a thuiscint go bhfuair a Daidí bás ag obair ar na bóithre agus nach raibh sé ag teacht ar ais. Bhí feirm bheag acu ach b’éigean dóibh a gcuid ainmhithe go léir a dhíol. Ach amháin lao beag ab ainm ‘Daisy’. Ba chairde is fearr iad Emma agus Daisy. Ba í an t-aon duine a d’fhéadfadh Emma labhairt leis i ndáiríre. Ó d’imigh a hathair, fuair a deartháir bás ón bhfiabhras, bhí a mhamaí ag breith ar an bhfiabhras freisin.

Lá amháin bhí mé ag siúl sráideanna Caisleán an Bharraigh. (Áit a bhfuil Emma, Daisy agus a Máthair ina gcónaí). Chonaic mé Emma ina seasamh taobh amuigh de Shiopa an Bhuistéara le Daisy. Bhí mé in ann na ‘blotches’ dearga a fheiceáil faoi na súile, rud a chiallaigh go raibh sí ag caoineadh. Chuir mé ceist uirthi cad a bhí cearr léi agus cad a bhí sí ag déanamh aici anseo. Dúirt sí go ndúirt a máthair go raibh siad chun bás a fháil muna dhíolfaidís Daisy. Dúirt sí léi dul chuig na búisteirí féach cad thabharfaidís i gcomhair Daisy ach ní thógach í toisc go raibh sí ró-tanaí. Bhí sí ag caoineadh mar bhí sí ag iarraidh Daisy a choinneáil ach ní raibh sí ag iarradh a bheith marbh ach an oiread. Ba bheag nár thosaigh mé ag caoineadh mé féin nuair a d’inis sí gach rud dom. Dúirt mé léi go gceannóinn an bhó. ‘Cé mhéad?’ a d’iarr sí orm. ‘Ceithre phunt’ a d’fhreagair mé. ‘OH MO DHIA! Ní raibh an méid sin airgid agam riamh!’ a dúirt Emma, ‘ach an mbeadh sé sin féaráilte ort? Is bó an-mhaith í ach an fiú an méid sin?’ arsa Emma. Ní dúirt mé tada agus thug mé an t-airgead di. Bhí sí ar tí an rópa a bhí thart ar muinéail Daisy a thabhairt dom ach chuir mé mo lámh ar a lámh. ‘Ar cheap tú go raibh mé chun Daisy bocht a thógáil uait? A dúirt me ag gáire. ‘Go raibh maith agat, go raibh mile, MÍLE maith agat Eliza!’ a scread sí agus í ag rith ar ais chuig a mhamaí bocht cómh sásta is a raibh sí riamh!

-Cúpla Seachtain ina Dhiaidh Sin-
Thit mé i mo laige nuair a chuala mé go bhfuair máthair Emma bás. A hathair, a deartháir agus anois a máthair! An páiste bocht sin, gach rud tógtha uaidh. Ní raibh aon dune aici chun aire a thabhairt di agus bhí orm rud éigin a dhéanamh faoi.

-Mí ina Dhiaidh-
Bhí Emma ina cónaí i mo theach ar feadh tamaill. Ach bhí sé in am an ceist a chur uirthi ‘Dia duit’ a dúirt mé léi go séimh. ‘oh Dia is Muire duit’ arsa Emma. ‘So uhmm.. Emma, bhí mé ag smaoineamh a lán agus ceapaim go bhfuil sé a rud cheart a dhéanamh ach tá sé suas leatsa ach tá sé go hiomlann suas leatsa…’ a dúirt mé go néirbhíseach. ‘Sea céard é?’ arsa Emma. ‘Ar.. ar mhaith leat go nglacfainn leat? a dúirt mé. ‘Ó MO DHIA!!! Sea! Sea! Bhí mé ag siúl go mbeadh tú ag cur an ceist sin orm!’ arsa Emma.

Ní raibh mé cómh sásta sin i mo shaol. Chuireamar barróg ar a chéile agus rinneamar gáire. Bhíomar beirt ag caoineadh deora sásta. Bhí Emma fós an-bhrónach faoi a mháthair ach bhí mise aici anois, tá sí sábháilte agus bhí mé chun saol óige iontach a thabhairt di, saol nach raibh agam. Bhogamar go dtí Meiriceá agus bhí saol nua álainn againn!

Tá sé 1890 anois, agus tá mé seachtó mbliana d’aois. Tá páistí ag Emma anois. Bhí sé an- an-deacair ach táimid beo, sláintiúil agus sásta. Fós is cuimhin liom na páistí go léir comh tanaí, na mamaí ag caoineadh, daoine scaoilte le gunnaí mar bhí siad ag iarraidh bia a thógáil. Ach tá sé thart anois, agus táim an-shásta gur shábháil mé páiste beag amháin, m’iníon, Emma.

-Eliza Brown (Sadhbh)

Lá amháin dhúisigh mé agus d’ith mé mo phrátaí. Tar éis tamaill, chothaigh mé na hainmhithe agus chabhraigh mé le mo mham leis an níochan. Nuair a bhí mé déanta le mo chuid oibre, chonaic mé go raibh mo dhaidí mí-shásta. Dúirt mé “Cad atá cearr?” ach ní dúirt sé aon rud. Tar éis tamaill chuala me go raibh galar dubh anseo i dTurlough.

Cúpla lá ina dhiaidh, dúirt mo dhaidí go rabhamar ag bogadh go dtí Caisleán an Bharraigh mar bhí an galar sin anseo. Fuaireamar cairt agus chuamar go dtí Caisleán an Bharraigh.

Bhí Caisleán an Bharraigh an-bhocht agus bhí saighdiúirí i ngach áit. Bhí muid ag dul go dtí an dteach mór mar bhí sé an t-aon áit chun bia a fháil. Bhí a lán daoine bochta ann agus ní raibh a lán spáis chun bogadh. Bhí an bia ceart go leor ach bhí na leapacha uafásach mar bhí a lán feithidí agus ní raibh ann ach tuí.

Lá amháin ina dhiaidh bhí saighdiúr chun cailín bocht a buaileadh, ach stop mo dhaidí é. Bhí an saighdiúir an-chrosta. Mar sin, chiceáil sé muid amach. Dúirt mo dhaidí, sin seafóideach go bhfuil tú chun an cailín bocht sin a bhualadh agus ní dhearna sí aon rud. Fós chiceáil sé muid amach. Bhí mo dhaidí an-chrosta agus mí-shásta, ach bhí plean aige. Dúirt sé go raibh muid chun silleadh ar an mbád go dtí Meiriceá agus bogadh isteach i dteach m’uncail. Fuair muid cairt chun dul go dtí Cathair na Mart.

Thóg sé trí uair chun Cathair na Mart a shroichint agus bhí an bád ag fágáil i gceann cúpla noiméid ach fós shilleamar ar an mbád agus ní fhaca na saighdiúirí muid.
Thóg sé tamall an an-fhada chun Meiriceá shroichint. Chuamar go dtí dteach m’uncail agus bhí sé an-deas agus bhí bia maith aige. Dúirt mé gurbh é an duine is fearr ar domhan.

“Á, a Mhamó” a dúirt Bríd. “Céard é a stóir ?” a dúirt Mamó Sinéid. “An bhféadfá insint dom faoi do chuid ama sa ghorta. Is rud don scoil é” a dúirt Bríd. “Ceart go leor” a dúirt Mamó Sinéad.

Bhí mé timpeall aon bhliain déag d’aois nuair a bhí an gorta i bhfad níos measa ná mar a bhí ag éinne ag súil. Bhí cúig dheirfiúr agus deartháir agam agus bheimis ag imirt amuigh an t-am ar fad. Ní raibh mo thuismitheoirí in ann súil a choinneáil orainn ar chor ar bith. Feimeoir ab ea m’athair agus mar sin rachaimis go dtí an margadh chun ár mbia a dhíol. Bhí trí sheomra sa teach. I gceann amháin, codlaíonn ceathrar de na leanaí, agus sa dara cheann téann mo thuismitheoirí agus an leanbh is óige. Bhí an tríu sheomra mar chistin.

Uair amháin bhí mé féin agus mo bheirt deirfiúracha, Máire agus Gráinne agus duine de mo dheartháireacha, Séan, amuigh. Bhíomar ag imirt amuigh in aice le droichead, agus chonaiceamar fear beag tanaí ag tochailt salachar agus á ithe. D’fhéachamar air, ag fiafraí dínn cathain a stadfadh sé, ach chonaic sé muid agus thosaigh sé ag rith chomh tapa agus a d’fhéadfadh. Rug mé ar lámh Mháire agus Séan, ag súil le Gráinne, an duine is sine den ghrúpa, muid a leanúint. Ansin chualamar scread, díreach cosúil le Gráinne. D’iompaigh mé chun rud a fheiceáil nár mhaith liom a bheith agam. Scread Gráinne “Rith!” agus an fear ag iarraidh í a ithe. Rith mé chomh tapaidh agus ab fhéidir liom.

Nuair a tháinig mé abhaile, bhíomar ag crith le heagla. Mhínigh mé cad a tharla le deora I mo shúile. Ní bhfuaireamar a corp riamh arís.

An lá dar gcionn, chonaiceamar rionnt saighdiúirí taobh amuigh. Chuaigh m’athair chun dul ag seiceáil cad a bhí uathu. Dúirt na saighdiúirí nár íocamar an cíos fós. Dúirt m’athair go mbeadh beagán níos mó ama ag teastáil uaidh. Níor éist said. Rinne said ár bhfeirm a dhíbirt. Bhagair siad fiú m’athair a chur sa phríosún.

Bheathaíomar as cuid de na hainmhithe a bhí againn. Chuaigh mo dheartháir is sine go dtí an teach oibre chun níos mo airgid a dhéanamh dúinn. Dúirt se go mbeadh sé ar ais chomh luath agus d‘fhéadfadh sé, ach níor tháinig sé ar ais riamh. Bhí áit i bhfolach ag m’athair ina gcuirfeadh sé an t-airgead spártha agus mar é sin d’úsaideamar é sin chun ár gcíos a aisíoc.

“Sin uile is cuimhin liom á stóir “ dúirt Mamó Sineád. “Sin níos mó ná go leor a Mamó go raibh maith agat” dúirt Bríd.

Lá amháin i 1847 i mBaile na gcrann gar go dtí Caisléan an Bharraigh, bhí buachaill darbh ainm Aaron. Páiste bréa scafánta ba é Aaron. Bhí an-spórt agus spraoi ag Aaron lena triúr cairde Jack,Shéa agus Eoghan L. Bhí an ceathrar acu ag imirt sna páirceanna go minic. Ach lá amháin i 1845 tháinig an galar dubh agus maraíodh na prátaí agus sin an rud a raibh le ithe. Ach Lá amháin nuair a raibh na cairde go léir ag súgradh ach ní raibh Jack ansin. I gcúinne mo shúil chonaic mé deatach ag barr an chnoic agus smaoinigh mé. Sin teach Jack !!!

Ritheamar suas an cnoc agus ar an mbealach suas chonaiceamar saighdiúirí ag siúl síos an cnoc. Nuair a shroicheamar ar an barr bhí máthair Jack ag caoineadh agus bhí Jack ag rá. ‘’Níl mé ag iarraidh dul go dtí teach na mbocht. Níl aon bia againn cad a tá mé chun deanamh?’’ Tá sé ceart go leor Jack tá tú in ann fanacht ag mo theach’’. Ach dúirt na saighdiúirí nuair a bhí an teach doite dúirt siad beidh chairt cun muid a tógáil go dtí teach na mbocht ‘’! Ní raibh Jack ag iarraidh súgradh an lá sin mar bhí an-bhrón air Baile na gCrann a fhágáil.

Tar éis cúpla uair a chloig chonaiceamar an chairt ag teacht ach dúirt Aaron go raibh sé chun na saighdiúirí a stopadh. Ach dúirt Eoghan L agus Shéa níl siad chun é a dhéanamh. Ach caithfaidh duine againn é a dhéanamh agus beidh an duine sin mise. Suas an cnoc liom agus dúirt mé leis na saighdiúirí’’ níl cead agaibh é sin a dhéanamh.’’ Dúirt duine acu liom "Cad atá tusa chun déanamh?" "É seo" a dúirt mé agus thug mé buile do agus thit sé go talamh. "Rithigí!" a dúirt mé le Jack agus a máithair agus léim siad den chairt agus rith siad ach rug na saighdiúirí ar Aaron agus dúirt siad.’ "Beidh tusa ag dul go dtí an príosún!!!"

Nuair a bhí siad ag an príosún bhí mé caite isteach go dtí chillín an-bheag le bréan istigh ann. Bhí sé comh-dorcha bhí cúpla noiméad a fháil cun rudaí a aithint . Ansin chuala sé ón bhfuinneog os a chionn “Aaron, Aaron!” “Cé atá ansin?” a dúirt mé. Eoghan L, Jeaic agus Shéa a bhí ann. Bhí rópa acu agus an rópa timpeall na fuinneoige. Tharraing siad an rópa chomh láidir gur tháinig an fhuinneog amach. Dhreap Aaron amach an fhuinneog agus rith an ceathrar acu ar ais go Baile na gCrann.

Rinne mé teach nua do Jeaic. Bhí go leor bia again go dtí deireadh an ghorta, agus bhíomar sona sásta le chéile.

Fádó fádó bhí mé i mo chónaí i Co. Mhaigheo. Bhí me suite le mo mham mo dhaid, mo dheirfiúr agus mo dheartháir. Nuair a bhí mé deich bliana d´aois, tharla rud uafásach dúinn agus do na daoine bochta in Éirinn.

Lá amháin bhí m’athair ag tochailt le haghaidh prátaí. Bhí na prátaí dubh lofa. Cad a d’íosfaimis anois? Tar éis cúpla seachtain, Bhí an mhuc agus cearca ite againn. Ní raibh aon airgead againn. An t-aon rud bhí fágtha le déanamh ná dul go dtí Teach na mBocht. Bhí a fhios againn. Bhí brón ar mo mham agus mo dhaid mar go rabhamar ag dul go dtí Teach na mBocht. Bhí eagla orainn freisin mar chualamar freisin nach mbeimis abálta fanacht le chéile mar chlann.

Thosaíomar chun ár gcuid rudaí a phacáil. Go tobann, rith m’athair isteach. Bhí litir ó m’aintín i Meiriceá aige.

An tseachtain in a dhiaidh sin bhíomar ar an long Erin go Brách ag dul chun saol nua a fháil.

Is mise Nóirín Ní Máille. Rugadh mé i mBaile an gCrann, dhá mhíle taobh ó thuaidh de Chaisleán an Bharraigh. Nuair a bhí mé deich, i 1847, bhí gorta ann. Ba é an galar dubh. Tá deartháir agam. Peadar is ainm dó. Tá Peadar ocht. Ba gabha é mo Dhaid agus d’fhan mo Mham sa bhaile an cuid is mó den t-am.

Lá amháin chuir Peadar agus mé féin céist ar Daidí. “An bhfuilimid in ann dul amach chun súgradh?”. “ Tá go maith … ach tugagí aire daoibh féin agus bígí ar ais anseo thart ar mhéan lae” a dúirt Daidí. “Beimid” arsa an bheirt againn. Bhí sceitimíní againn agus muid ag rith amach an doras. Chuamar go dtí an phairc in aice leis an teaghlach. “An bhfuil tú ag iarraidh rás a dhéanamh?” arsa Peadar. “Ceart go leor” a dúirt mé féin. “Ceart go leor … ó anseo go dtí an droichead” arsa Peadar. Sula ndúirt mé rud ar bith dúirt sé “TOSÚ” agus é ag rith chun thosaigh. “Peadar, tar ar ais, níl sin féaráilte!” a scread mé. Níor fhada gur chuala mé scread uafáis ó Peadar. Rith mé go dtí an droichead. Bhí corpán san uisce agus Peadar ag caoineadh. “Céard tá ort, a Pheadair in ainm Dé?” a dúirt mé. Ní raibh Peadar bocht in ann fhreagairt, ach shín sé a mhéar i dtreo an uisce. Go tobann, d’oscail me mo bhéal ach níor fhéad mé an scréach a ligean amach. D’iompaigh mé, rug mé greim láimhe ar Pheadar agus thugamar na cosa linn ar ais go dtí an cheárta.

Nuair a thángamar ar ais dúirt Mamaí rud éigin uafásach, dúirt sí go ndeachaigh Daidí go dtí an priosún agus ní raibh a fhois aicí nuair a bheidh sé ar ais, agus ní bheimid in ann dul amach nuair atá daoine amach freisin. Ní raibh mé sásta leis an scéal ach thuig mé, ní raibh mamaí ag iarraidh muid a fhail tinn.

Cúpla bliain anuas bhí Daidí amach as priosún agus dúirt sé go raibh brón air mar ní raibh sé in ann cabhrú linn. Ach bhí is againn ní ndéarna sé aon rud chun fháil i priosúin.

Chuaigh Daidí ar ais ag obair mar gabha. Fuaireamar níos mó airgid chun bia a fháil. Bhí muid scoilte amach ó gach duine. Nuair a chonaiceamar páistí ag súgradh amuigh sa pháirc, bhíomar brónach mar ní rabhamar in ann imirt. Ach bhí is againn go rabhamar sábháilte. Oibríonn Daidí chun airgead a fháil. Fanann Mamaí abhaile chun bia a dhéanamh agus chun cabhair a thabhairt dúinn.

Bhí sé mar sin go ndúirt Daidí go dúirt custaiméir go raibh an gorta imithe. (Bhí na prátaí ceart go leor agus ní raibh a lán daoine tinn).

Nuair a chuamar amach ón teach, bhí páisti ag imirt agus ní raibh corpán aon áit!
Tá mé i mo chónaí i gCaisleán a’ Bharraigh anois le mo chlann féin. Tá dhá cailíní agam (Saoirse agus Grace) agus tá mé comh sásta!

I gCathair na Mart, cúpla míle taobh amuigh de Chaisleán an Bharraigh, bhí feirm ag mo dhaideo. Feirm cearcanna a bhí ann. Gach lá bhí ar mé féin agus mo dheirfiúr na cearca a chuir ar bháid chuig Meiriceá nó Sasana. Bhí a lán oibre eile le déanamh againn comh maith mar ag cur an cruinneacht, ag cur na prátaí, ag bailiú na huibheacha agus ag bailiú úll ón úlloird. Uaireanta chuaigh muid ag iascaireacht lenár daideo agus chuamar ag snámh san abhainn.

De ghnáth, tar éis ár ndinnéir, chuamar ag spraoi sna páirceanna sa samhradh. Chuamar isteach sa bhaile mór ar an Satharn sa chairt agus cheannaíomar bagún, éadaí dara lámhach agus cúpla milseán.

Chuaigh mé féin agus mo dheirfiúr go dtí an scoil áitiúil. Bhí máistir ann a bhuail tú nuair nach raibh an freagra ar eolas agat.

Nuair a tháinig an geimhreadh, tar éis an dinnéir shuíomar síos cois tine agus bhí cupán tae againn. Bhí nah oícheanta ag éirí fuar agus ní raibh a lán teasa againn, ach bhí sé ceart go leor mar bhí tine agus cúpla blaincéad again.

Tar éis an dara cogadh domhanda, d’éirigh an bia agus gach rud gann. Bhí leabhair ciondála ag gach clann agus ní raibh siad in ann ach méid beag áirithe bia a fháil. Bhí ganntanas airgid ar gach duine go dtí na blianta sa seascaidí.

Fadó fadó tháinig an Gorta mór go hÉirinn. Seo mo scéal faoi an nGorta mór. 1845 a bhí ann. Bhí mé i mo chónaí í dTuar Mhic Éadaigh. Ní raibh agam ach cúig acra. Bhí clann mhór agam: mé féin, mo bhean chéile agus ochtar páistí. Ní raibh ach teach ceann tuí againn. Bhí bó agus cúpla cearc agam. Bhí mé bocht ach bhí mé sásta leis an tsaol.

Lá amháin bhí mé chun prátaí a thochailt ach bhí síad lofa. Rith mé go dtí mo chomharsana. Dúirt síad go raibh na prátaí lofa í ngach áit. Bhí eagla an domhain orm. Cad a dhéanfaidh mé anois ? D’inis mé an scéal do mo bhean chéile. Bhí eagla uirthi freisin. Thosaigh sí ag caoineadh.

Tar éis cúpla seachtain bhí na cearca ite agus dhíolamar an bhó. Ansin ní raibh bia nó airgead againn. Ní raibh rogha agam ach obair a fháil ag déanamh ballaí. Bhí orm siúl go Cathair na Mart chun obair a fháil. Bhí an obair deacair agus bhí tuirse orm gach oíche.

Ag deireadh na seachtaine, fuair mé gránach mar iocaíocht. Ní raibh an blas go deas ach bhíomar sásta rud ar bith a ithe. Bhí an t-ádh linn mar mhair muid an nGorta Mór. Sean fhear is ea mise anois agus ní dhearna mé dearmad riamh ar an nGorta Mór.

John is ainm dom agus táim deich mbliana d’aois. Seo an bhliain 1847 agus is bliain an-chrua í.

Is feirmeoir tionónta é mo Dhaid, bhí bó agus dhá mhuc againn agus d’fhás muid ár bprátaí féin. Bhí siad bhlasta, go háirithe le him a rinne mo Mham. Ach is cosúil gurb domhan difriúil é sin. Fuair mo sheantuismitheoirí a bhí ina gcónaí linn bás. D’imigh mo dheartháir níos sine, Tom, ar thuras go Corcaigh chun taisteal go Meiriceá. Tá ceithre mhí caite agus níor chualamar ar ais uaidh ó shin. Sa bhaile tá mo thuismitheoirí, mo dheirfiúr beag Máire agus mé féin.

Tá sé a ocht a chlog ar maidin. Bhí mé díreach ag bailiú craobhóga i gcomhair an tine. Beidh mé féin agus Daidí ag caitheamh an mhaidin ag iarraidh ár bprátaí a shábháil. Tá na prátaí lofa le dhá bhliain anuas agus chuala mé m’athair ag rá gur mar gheall ar an ngalar dubh go raibh siad lofa. Níor ith mé ó thráthnóna inné. Ach bhí an tá linn gur féidir daidí agus mé féin taisteal timpeall uair a chlog de shiúl na gcos go dtí cistin anraith.

Is fada liom uaim an scoil, bá í mo mháthair an múinteoir agus mhúin sí dúinn is scoil fólaithe ach, ó tharla an galar ar naprátaí seo, fuair a lán de mo chairde bás nó chuaigh siad go dtí Meiriceá. Ta páistí eile ag dul go dtí an scoil i dteach na mbocht ach níl cead agam mar ní Protastúnach mé.

Tháinig Daidí agus mé féin ar ais ón gcistin anraith, líne níos faide a bhí ann inniu. Ní raibh m’athair in ann a lán daoine a aithint, tá súil aige go ndeachaigh a chairde go Meiriceá agus nach bhfuair siad bás. Tá an anraith fuar nuair a théimid abhaile, ach socraíonn muid gan ár gcuid a bheith againn go dteastaíonn nios mó ag mo Mham agus Máire.

Tá Máire fós tinn, ach ceapann Daidí go bhfuil cuma níos fearr uirthi. Tá an oiche fada agus fuar, luím ag guí ar son barr maith prátaí i mbliana. B’fhéidir go gcloisfimid ó Tom agus go fuair sé post agus gur féidir leis airgead a sheoladh abhaile le ár gcíos a híoc.

D’éirigh mé an lá sin agus mo mhamaí ag caoineadh. Bhí mo dhaidí amuigh sa ghairdín ag screadaíl agus chuala mé go raibh sé an-chrosta. Nuair a d’oscail mé mo shúile, bhí mo bheirt deirfiúr agus mo thriúr deartháir ag suí ar an leaba ag caint agus bhí imní ina nguthanna. “Maidin mhaith” a dúirt mé. Ni dúirt siad aon rud. Ar ball beag chualamar an doras ag dúnadh de phlab! Chualamar ár dtuismitheoirí ag dul isteach sa seomea eile agus rug mo dheirfiúr Maire orm agus rith an seisear againn amach an doras agus isteach sa pháirc. Shuíomar faoin gcrann agus d’inis siad an scéal dom.

“Ar maidin dhúisigh daidí agus chuaigh sé isteach sa ghairdín chun cúpla práta a fháil don bhricfeasta ach, nuair a thosaigh sé ag tochailt chonaic sé go raibh siad beagáinín ait. Chonaic sé go … go raibh an galat againn” a dúirt Peggy, mo dheirfiúr bheag. “Ansin thosaigh sé ag screadaíl agus dhúisigh sé mamaí agus muideanna. Chuaigh mamaí amach chun fáil amach céard a tharla dó. Chuaigh si amach agus tháinig sí isteach arís ag caoineadh agus ag rá …., Níl, Níl sé seo fíor. Is bréag é, oh..tá sé againn, tá an galar sin uafásach sin againn ,” a dúirt mo dheartháir Tomás

Ach céard a dhéanfaimid don bia?” a dúirt mé. Níl a fhios againn, níl a fhios againn” a dúirt Maire. “Caithfimid é a rá le na Mc Na Maras gan na práta a ithe!” a dúirt mé agus ritheamar síos an bóthar go dtí teach na Mc Na Maras. Chnagamar ar an doras agus thainig Áine go dtí an doras agus dúramar an scéal dí. Rith sí síos an gairdín agus dúirt sí lena daidí go raibh dúchan ag teacht, ach bhí sé ró mhall… Bhí an galar acu freisin.

Dúramar go raibh orainn dul abhaile, agus ritheamar síos an bóthar beag ar ais abhaile. Nuair a bhíomar beag-nach ansin,bhí senafhear ina shaí ar an mbóthar. Ní raibh aon teach aige agus ní raibh aon bia aige. Bhí sé an-tanaí. Níor sropamar chun caint. An nóiméad a shroicheamar an teach, chuamar isteachgo ciún. Bhí beagoín aráin ar an bhord. Thóg mé é agus rith mé amach an doras leis . Rith gach duine i mo dhiaidh. Rith mé go dtí an fear bocht sin. Nuair a chonaic mé é rith me comh tapaidh is gur féidir liom. Thug mé an t-arán dó mar bhí a fhios agam nach mbeadh bia aige gur tamall fada.

Nuair a thosaigh mé ag siúl ar ais, bhí an cúigear eile ag tús an bóthaír ag fanacht dom. Shiúlamar go dti an teach, ach nuair a bhíomar an sin, bhí daidí an sin lená mbó agus an cairt lán réidh le dul “Cá bhfuil tusa ag dul?” a dúirt Peggy. “táim ag dul chun an bo a dhíol agus beagáinín a fháil “ a dúirt sé. “Ach, Ach, Ach ni féidir leat é sin a dhéanamh!” a dúirt Maire go crosta.”Níl aon rogha agam níl go leor airgid again, go leor bia a fháil don ochtar againn agus an cíos a ioc. Caithfidh mé an bhó a dhíol” a dúirt sé “go fíreanach níl me ag iaraigh anbhó a dhíol ach níl an dhara rogha agam. Anois téigh isteach agus teidh a chodladh. Beidh oraibh bhur bhfuinneamh a shábháil” a dúirt sé. “Slán agus beidh mé aris comh luath agus is féidir liom”.
Chuaigh muid isteach sa seomra leabh, ach ní raibh aon duine aon codladh an óiche sin.

Sa bhliain 1845, thosaigh an Gorta Mór. Bhí mé i mo chónaí i nGaillimh. Sráidbhaile bheag a bhí ann. Chónaí mé i dteach le dhá sheomra. Bhí feirm bheag againn freisin. Chuaigh mé ar scoil ar feadh cúpla bhliain, ach ansin thosaigh mé ag obair ar an bhfeirm. Bhí seachtar déartháireacha agus deirfiúreacha agam.

Thosaigh an Gorta i 1845, ach sa bhliain 1846 thosaigh na prátaí ag dul as leis an ngalar darbh ainm `Blight’. Nuair a thosaigh na prátaí ag dul as, bhí boladh uafásach leis. Ba é prátaí an t-aon rud a d’ith na daoine, agus nuair a thosaigh na prátaí ag dul, thosaigh mé agus mo chlann ag éirí an-lag. Bhí bó againn ach ní raibh a lán bainne a dhéanamh aici. Ní raibh mo chlann in ann airgead a fháil mar ní raibh go leor bainne agann, agus bhí na prátaí marbh. Bhí mo chlann ar fad lag. Fuair mo mham agus mo dhaid bás. Ní raibh bia nó airgead againn. Tar éis cúpla lá bhog mo dheirfiúr Anne go dtí Meiriceá. Bhí a fhios againn go raibh sé in am bogadh ar aghaidh agus fanacht i dTeach na mBocht.

Nuair a bhí mé ag fanacht i dTeach na mBocht, scríobh mé litreacha chuig mo dheirfiúr Anne, ach ní raibh a fhios agam an bhfuair sí iad. Lá amháin, bhí mé ag luí síos agus tháinig duine isteach sa seomra, cailín a bhí ann, darbh ainm Brigid. Thosíomar ag caint nuair a bhíomar ag obair. “Cén fáth go bhfuil tú anseo, agus céard é do scéal?” a dúirt mé. “Is mise Brigid tá mé ocht mbliain déag d’aois. Bhí mé i mo chónaí i dteach dhá sheomra isteach ann. Bhí cúigear déartháireacha agus deirfiúreacha agam. Fuair mo mhathair agus m’athair báis. Tar éis cúpla seachtaine fuair mo triúr deirfiúreacha báis leis an galar freisin. Bhí ar mo déartháir obair ar na bóithre chun airgead a fháil, ach lá amháin níor tháinig sé ar ais. Bhí an bheirt againn fágtha agus ar an mbealach anseo fair sé bás. Nuair a bhí mé ag siúl tríd bóthar amháin chonaic mé daoine ag ithe féir, agus ansin rug mé ar ar beagáinín féir agus chuir mé é i mo bhéal. Bhí coirpeanna í ngach áit a d’fhéach mé. “Sin mo scéal” arsa Brigid. “Is scéal uafásach é sin” a dúirt mé.

Thit rud ar an talamh. Bhí sé cosúil le páipéar. Phioc mé é suas. Litir a bhí ann. D’oscail me an litir. Bhí se ó Anne. Airgead a bhí ann, a lán airgid. “Brigid caithfimid imeacht anois” a dúirt mé. “Cén fáth?” arsa Brigid. “Ar mhaith leat taisteal go dtí Meiriceá?”a dúirt mé. “Ba mhaith liom” arsa Brigid. D’fhag muid dTeach na mBocht. Bhíomar lag leis an ocras, mar sin stopamar ag cistin anraith. Tar éis sin shúileamar aríst agus ansin shroich muid an báid marbhtar éis ceathrar seachtaine schroich muid an Meiriceá. Bhí Anne ag fanacht , chuamar abhaile leí. Fuaireamar post mar daoine ag obair le na daoine saibhre.

Cúpla bliain tar éis sin, agus tá Brigid , Anne agus mise le chéile gan éadaí salacha nó sean. Tá bia againn. Ní bheimid ag dul ar ais go hÉirinn.